Stacja Zborna Dla Zdemobilizowanych Ślązaków w Białej

Przedstawiam zdjęcie oficerów ze Stacji Zbornej dla Zdemobilizowanych Ślązaków w Białej (obecnie – Bielsko-Biała). Uważam, że jest to jedno z nielicznych zdjęć, które pokazują oficerów przy okazji funkcjonowania tej stacji. Zdjęcie wykonano 10 listopada 1920 r. w Białej w atelier „Helios”, którego właścicielem był Ryszard Lüdtke.

Tło historyczne

O samej stacji pisał Jarosław Rolak w swojej pracy dostępnej tutaj. Istotny fragment opracowania, który omawia okoliczności powstania Stacji Zbornej, pozwalam sobie wkleić poniżej:

„22 października 1919 roku szef Sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Polskich pułkownik Stanisław Haller, wydał rozkaz do wszystkich jednostek aby natychmiast, w związku ze spodziewanym plebiscytem [na Górnym Śląsku – moje, ML], dowódcy tymczasowo odkomenderowali oficerów i żołnierzy pochodzących ze Śląska Cieszyńskiego. Skierowani mieli oni być do stacjonującej w Cieszynie 7 Dywizji Piechoty, skąd urlopowano by ich lub otrzymywali przydział specjalny. Wkrótce jednak, obawiając się, że udział żołnierzy w głosowaniu może sprowadzić kłopoty natury formalnej urlopowanie zmieniono na tymczasowe zdemobilizowanie. Po głosowaniu mieli powrócić na stan swoich jednostek macierzystych.

Tym samym m.in. z dywizji hallerowskich zwalniano już nie tylko najstarsze roczniki Cieszyniaków. Demobilizowani Cieszyniacy zachowali prawo do pełnych poborów a ich punktem zbornym stać się miał Cieszyn, tam więc początkowo mieścił się punkt koncentracyjny noszący nazwę Stacji Zbornej dla Zdemobilizowanych Ślązaków. Już pod koniec października przybywać zaczęli pierwsi zdemobilizowani w tym i zapewne hallerczycy. Macierzyste formacje utrudniały im niekiedy zwolnienia, wówczas interweniowało MSWojsk. Problemem było to, że często mieli oni tylko karty urlopowe a nie formalne potwierdzenie zwolnienia z wojska co powodowało, że chcący dostać się za linię demarkacyjną narażali się na aresztowania przez władze czechosłowackie. Zgłaszający się otrzymywali siedmiodniowe urlopy do domów po czym wracali na kursy przygotowawcze do akcji plebiscytowej.

29 października 1919 roku decyzją Departamentu II MSWojsk., którego Sekcja IV zajmowała się plebiscytem, powołano straż obywatelską, która faktycznie była organizacją wojskowo-konspiracyjną. Dokładnie miesiąc później rozkazem Ministra Spraw Wojskowych powołano na miejsce straży Tajną Organizację Wojskową. Na jej czele postawiono porucznika Bolesława Ostrowskiego. Jej zadaniem była głównie obrona ludności polskiej za linią demarkacyjną, ochrona wieców plebiscytowych, zwalczanie agitatorów czeskich. Ewentualne akcje odwetowe za napaści na ludność polską prowadziła osobna organizacja, będąca jednak częścią TOW, nazywana Konfederacją Śląską. W listopadzie także Stację Zborną dla Zdemobilizowanych Ślązaków przemianowano na Związek Zwolnionych z Wojska Ślązaków, a żołnierzy umieszczono w wojskowych barakach przy dworcu kolejowym. Po odbyciu kursu przeszkoleni żołnierze stawiali się do dyspozycji Głównego Komitetu Plebiscytowego a tym samym do dyspozycji TOW.”

I dalej:

„Dnia 30 lipca 1920 roku przybyła do Cieszyna Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa na czele hrabią Gustavem de Manneville, która przejęła władzę administracyjną na tym obszarze. Zmusiło to do wycofania się polskiego wojska i administracji z obszaru plebiscytowego. Sztab TOW jak i Stacja Zborna przeniosły się do Białej.”

Kogo widzimy na zdjęciu?

Siedzą, od lewej do prawej:

Porucznik Robert Rubicki (także Robert Rubitzki, Robert Jan Rubicki) – urodził się 2 czerwca 1893 r. W 1921 r. służył w 24 Pułku Piechoty jako porucznik najpierw w baonie zapasowym, a potem w baonie wartowniczym nr. 1 tego pułku. Następnie od 1922 r. jako porucznik w 34 Pułku Piechoty w Białej Podlaskiej. Potwierdzają to między innymi roczniki oficerskie z lat 1922, 1923, 1928 r. Ożenił się w 1924 r. z Małgorzatą Kubatówną, córką ś. p. Jana i Marii z Szopperów. W 1932 r. Robert Rubitzki pojawia się już jako kapitan Powiatowej Komendy Uzupełnień w Białej Podlaskiej. W 1934 r. został przeniesiony w stan spoczynku. Jego ojciec, również Robert, służył w armii austrowęgierskiej jako porucznik w Infanterie Regiment Nr 77 (w 1914 roku dowództwo pułku oraz bataliony II i III stacjonowały w Przemyślu, IV batalion w Tuzli, natomiast I batalion i Kadra Batalionu Zapasowego w Samborze).

Major Alfred Strauch – urodził się w 6 maja 1885 r. W 1920 r. oddany pismem Ministra Spraw Wojskowych w 1920 r. do dyspozycji Dowództwa Okręgu Generalnego Kraków i w tym samym roku wyznaczony na dowódcę Stacji Zbornej dla Zdemobilizowanych Ślązaków. Zgodnie z Listą Starszeństwa Oficerów Zawodowych z 1922 r., w tym właśnie roku służył w 4 Pułku Strzelców Podhalańskich w Cieszynie. W 1923 r. służył już w 34 Pułku Piechoty jako major i zastępca dowódcy pułku. Rocznik Oficerski z 1928 r. podaje, że mjr. Strauch był wówczas w dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu IX (siedziba dowództwa – Brześć). Rocznik oficerski z 1932 r. nie notuje majora Straucha wśród oficerów służby czynnej.

Major Otton Matuszek – urodził się w Skoczowie 4 listopada 1888 r. Służył pierwotnie w armii austro-węgierskiej, po czym 3 września 1919 r. został przyjęty do Wojska Polskiego z zatwierdzeniem posiadanego stopnia kapitana ze starszeństwem z dniem 1 maja 1917 i przydzielony do 6 Dywizji Piechoty. 15 lipca 1920 został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 w stopniu majora, w piechocie, w grupie oficerów byłej armii austro-węgierskiej. W maju 1921 został przydzielony z Sekcji Opieki Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego do 3 pułku Strzelców Podhalańskich. W dniu 10 lipca 1922 r. został zatwierdzony na stanowisku pełniącego obowiązki zastępcy dowódcy 63 pułku piechoty w Toruniu z równoczesnym przeniesieniem z 3 Pułku Strzelców Podhalańskich. W październiku 1923 został odkomenderowany z 63 Pułku Piechoty do Centralnej Szkoły Strzelniczej w Toruniu, a w następnym miesiącu przydzielony do tej szkoły na stanowisko dowódcy oddziałów oficerskich. 31 marca 1924 został awansowany do stopnia podpułkownika ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1923 i 49 lokatą w korpusie oficerów piechoty. W latach 1924–1926 był słuchaczem kursu normalnego w Wyższej Szkole Wojennej (franc. École supérieure de guerre) w Paryżu. Z dniem 1 stycznia 1927 został przydzielony do dyspozycji szefa Sztabu Generalnego z równoczesnym przeniesieniem służbowym do Oddziału III Sztabu Generalnego na okres trzech miesięcy]. W grudniu 1931 r. został zwolniony ze stanowiska i oddany do dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu Nr X, a z dniem 29 lutego 1932 przeniesiony w stan spoczynku.

Jako ciekawostkę związaną niejako z moim zdjęciem odnotowałem fragment artykułu w „Śląsk w Granicach Polski” Nr 6 (200) z czerwca 2012 r.:

„Straż honorową przed sztandarem polskim objęli powstańcy. O 16 wjechał na stację polski pociąg pancerny, którym do Orzesza przyjechało wojsko. Następnie szło w pochodzie tryumfalnym do Rybnika. Na granicy powiatu witał je starosta dr Krupa. Przyjechał generał Szeptycki w towarzystwie generała Osińskiego z Krakowa. Tłumy tworzyły szpalery lub zdążały do Rybnika pieszo i furmankami. W mieście pierwszą bramę ustawiono przed kościołem. Gości witał były komisarz plebiscytowy na powiat rybnicki mecenas dr Różański. Przybyłe o 13 wojsko pod dowództwem majora Matuszka poprzedzały banderia włościańska i dwa bataliony powstańców. Powitanie wygłosił burmistrz Władysław Weber. Przy odgłosie dzwonów i muzyce orkiestr posuwano się bogato przystrojonymi ulicami na Rynek, gdzie nawet dachy były przepełnione ludźmi. Na czele szli generałowie Szeptycki i Osiński, wojewoda Rymer i delegat biskupi ks. Kapica.”

Porucznik Rudolf Warmus – urodził się 28 marca 1890 r. Lista Starszeństwa Oficerów Zawodowych z 1922 r. podaje, że w tym roku był oficerem w 18 Pułku Piechoty (na wiosnę 1921 pułk przeniesiony został z Łomży do Konina, a od października 1921 stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr IV w garnizonie Skierniewice). W 1922 r. służył jako oficer zawodowy – kapitan w 3 Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku (III Baon w Cieszynie). W 1928 r. odnotowany jako kapitan 78 Pułku Piechoty w Baranowiczach. Co ciekawe, w 1928 r. Rudolf Warmus został kominiarzem w Białej (niedaleko Cieszyna). Rudolf „Rudi” Warmus zmarł w Bielsku-Białej 18 lipca 1959 r.

Podchorąży Emanuel Wiktor Gieruszczak – urodził się 28 listopada 1896 r. w Morawskiej Ostrawie, Czechosłowacja w rodzinie Franciszka i matki Marii z domu Pustelnik. Przed wstąpieniem do wojska ukończył 8 klas gimnazjum polskiego w Cieszynie z maturą (1914 r.), a następnie trzy semestry na wydziale prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (1918 r.). Był członkiem Drużyn Strzeleckich w 1913 i 1914 r. Przed 1918 r. służył w Kompanii Śląskiej Legionów Polskich, potem w 3 Pułku Piechoty Legionów (1 Baon, 2 Kompania), od listopada 1914 r. przebywał w szpitalu i na rekonwalescencji do 20 lutego 1915 r. W czasie Wielkiej Wojny służył w Armii Austriackiej (od 21 kwietnia 1915 r. do 3 (?) listopada 1918 r., m.in. na froncie włoskim, rosyjskim, rumuńskim i ukraińskim). 1 listopada 1918 r. przy odwrocie armii austriackiej zbiegł do niewoli włoskiej, po czym zgłosił się do Armii Hallera, z którą powrócił do Polski z 13 Pułkiem Strzelców. Od września do grudnia 1919 r. ukończył kurs aplikacyjny dla dowódców kompanii w Rembertowie, po czym odszedł na plebiscyt na Śląsku Cieszyńskim, gdzie w organizacji P.O.W. (Polska Organizacja Wojskowa) przebywał do sierpnia 1920 r. Po tym okresie zgłosił się jako ochotnik do 42 Pułku Piechoty i jako dowódca kompanii brał udział w ofensywie wraz z 18 Dywizją Piechoty. W 1922 r. był porucznikiem w 42 Pułku Piechoty (garnizon w Białymstoku). W marcu 1931 przeniesiony jako kapitan do 1 Baonu Strzelców na dowódcę kompanii, a następnie już jako major w 1932 r. objął funkcję kwatermistrza w tym Baonie.

Odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl. (nr 5114), Krzyżem Walecznych, Medalem Niepodległości, Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości. Jak podaje link, „W wojnie obronnej 1939 r. był dowódcą I batalionu 13 Pułku Piechoty z Pułtuska, w walkach 24 września 1939 r. pod Łomną został ciężko ranny i ewakuowany do szpitala w Modlinie. Po Kampanii Wrześniowej w niewoli niemieckiej, przebywał m.in. w oflagu VIII A w Murnau, nr jeńca 457. Losy po II wojnie światowej nie są znane.”

Straty.pl podają w odniesieniu do Wiktoryna Gieruszczaka, że we wrześniu 1939 r. był majorem w 13 pułk piechoty. Był więziony w Oflagu VII A (Murnau), nr jeńca 457 oraz Oflagu VIII A (Kreuzburg). 15 czerwca lub lipca 1940 r. przybył do Stalagu VII A z Oflagu VIII A.”

Z bardzo ciekawego opracowania pt. „Linia obrony w lasach opinogórskich w świetle sprawozdań oficerów polskich z walk obronnych 1939 r. Obraz po bitwie pod Mławą” autorstwa Wojciecha Jerzego Górczyka dowiadujemy się więcej o wrześniowych, tragicznych losach 8 Dywizji Piechoty oraz majora Gieruszczaka:

„Z raportów oficerów wynika, że odwrót 8 DP następował w chaosie i panice, porzucano sprzęt. Kapitan Antoni Falba [s. 30], relacjonował wydarzenia z 3 września, gdy dołączał do ataku w kierunku na Grudusk: „(…) Ponieważ ze swego baonu spotkałem tylko luźne grupy żołnierzy, nie mogąc znaleźć dowódcy swego baonu mjr Gieruszczaka, ze swoją kompanią wyruszyłem za pułkiem na m. Grudusk. Po przebyciu ok. 200 m, kiedy sylwetki żołnierzy z mojej kompanii ukazały się na horyzoncie, kompania moja została ostrzelana od tyłu przez oddziały własne ogniem k. m. i k. b. i odbitkowym ogniem artylerii. W tyle słychać było krzyki, hałas i turkot kół wycofujących się w panice oddziałów.”

„Ze sprawozdania kpt. Siekierskiego [s.6] wiemy, że mjr Wiktoryn Gieruszczak, dowódca I batalionu był cały czas przy sztabie 8 DP, z którym przeszedł do lasów opinogórskich, w tej sytuacji dowództwo nad I batalionem przejął kpt. Falba.”

„„Na razie – o świcie 4 września 8 DP nie istniała.” Co więcej, do godz.12 tego dnia kolumna sztabowa 8 DP, którą dowodził mjr Gieruszczak, również przestała istnieć, rozbita niemieckimi nalotami, po wyjściu z Glinojecka, w drodze do Płońska, co odnotował kpt. Siekierski [IPMS, Kpt. Stanisław Siekierski, Sprawozdanie z kampanii wrześniowej w Polsce, sygn. B I 20 a/1, s. 6].”

Podporucznik Franciszek Chmura – urodził się 14 października 1896 r. w Starym Sączu woj. Krakowskie, jako syn Antoniego i Anny Bardel. W 1915 r. ukończył seminarium nauczycielskie w Starym Sączu z egzaminem dojrzałości. Został wcielony do armii austriackiej w dniu 15 października 1915 r. (był w szkole oficerskiej w Opawie), a do Wojska Polskiego jako poborowy w dniu 8 lutego 1919 r. rozpoczynając służbę w 1 Pułku Strzelców Podhalańskich. Szkołę podoficerską skończył w Nowym Sączu, ukończył też kurs wysokogórski w Zakopanem. W 1922 r. ukończył Centralną Szkołę Karabinów Maszynowych i Broni Specjalnych będąc już podporucznikiem. 15 stycznia 1927 r. przeniesiony służbowo na kurs przeszkolenia załóg pociągów pancernych w Jabłonnej. Od listopada 1927 r. w Korpusie Ochrony Pogranicza (23 Baon), od 1931 r. w KOP Grodno, później KOP Orany, KOP Podświle, KOP Głębokie. Znał biegle język niemiecki. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi.

Nie udało mi się ustalić jego losów w Kampanii Wrześniowej w 1939 r. Oficer o takim imieniu i nazwisku przebywał w Oflagu XVIII C Woldenberg (nr. jeniecki 99) ale był kapitanem („nasz” Franciszek Chmura był już wtedy poza wojskiem, tak sądzę).

Porucznik Leon Zatloukal – urodził się 13 kwietnia 1891 r. w Ustroniu na Śląsku Cieszyńskim. Ukończył szkołę powszechną w Ustroniu, realną w Cieszynie, jak też dziewięciomiesięczny kurs z rachunkowości wojskowej w Wiedniu z wynikiem celującym. Biegle porozumiewał się po polsku i niemiecku. Był żonaty z Adelą Pieckówną, miał dwoje dzieci – Jana i Danutę. Jan zginął „na bombardowaniu nad Kiel” w nocy z 23 na 24 sierpnia 1944 r. W okresie 1906 – 1912 r. był urzędnikiem w Hucie Żeliwa w Węgierskiej Górce. Od 1 października 1912 r. do 31 stycznia 1919 r. pełnił służbę w armii austriackiej, najpierw w artylerii, potem jako oficer zawodowy płatnik na froncie włoskim. Mianowany porucznikiem w armii austriackiej w 1916 r., potem porucznikiem w 1918 r. W 1919 r. był kierownikiem Komisji Gospodarczej Szpitala Wojskowego w Wadowicach, a od 1 grudnia 1919 r. do 30 września 1920 r. mianowany kierownikiem Komisji Gospodarczej Stacji Zbornej dla Zdemobilizowanych Ślązaków w Cieszynie i Bielsku. Od 1 października 1920 r. do grudnia 1924. r. pełnił podobną funkcję w Szpitalu Okręgowym nr 5 w Krakowie. Zwolniony ze służby czynnej 31 grudnia 1925 r. z prawem do emerytury jako kapitan. Od 1926 r. do 30 sierpnia 1939 r. m.in. budował Schronisko PTTK na Równicy, którym zarządzał.

Podporucznik Hugon Raszke – urodził się 1 września 1894 r. w Bielsku. Był żonaty z Ernestyną Gogólską. Ukończył trzy klasy seminarium nauczycielskiego zakończonego egzaminem dla inteligencji 6 października 1916 r. W 1919 r. wstąpił do I Krakowskiego Baonu Etapowego (D. O. G. Kraków), przedtem od 1 września 1916 r. służąc w armii austriackiej. Był absolwentem austriackiej szkoły oficerskiej w Opawie (od 1 stycznia do 20 marca 1917 r.), absolwentem szkoły kadeckiej. W późniejszym okresie ukończył kurs oficerów gospodarczych w Poznaniu przy Intendenturze D. O. G. Poznań. Biegle mówił po polsku i niemiecku. Po wstąpieniu do armii austriackiej walczył na froncie rosyjskim i włoskim jako dowódca plutonu. 1 stycznia 1918 r. mianowany chorążym, następnie podporucznikiem od 1 sierpnia tego roku.

Po wstąpieniu do Wojska Polskiego w 1919 r. przydzielony do D. O. G. Kraków, potem w baonie etapowym w Grodnie gdzie pełnił funkcję dowódcy plutonu i oficera prowiantowego. Od 2 listopada 1919 r. urlopowany jako Ślązak na czas plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim. W związku z tym, od 24 lutego 1920 r. przydzielony do Stacji Zbornej dla Zdemobilizowanych Ślązaków w Białej, jako oficer ewidencyjny. W listopadzie 1920 r. przydzielony do baonu zapasowego 18 Pułku Piechoty. 7 czerwca 1922 r. zwolniony do rezerwy. (powyższe ustaliłem na podstawie akt w WBH – sygn. AP 4209).

Podchorąży (później podporucznik) Bronisław Cyran – urodził się 9 września 1899 r. we Lwowie. Służył w armii Austro-Węgierskiej (18 Pułk Strzelców Krajowych w Krakowie). Ukończył Politechnikę Lwowską, gdzie uzyskał dyplom inżyniera (wydział Inżynierii Leśnej). Wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego 29 grudnia 1918 r. do 16 Pułku Piechoty (był kapralem). Od 8 do 20 października 1919 r. odbywał kurs przy D. O. G. Kraków, a od 20 do 27 stycznia 1920 r. przebywał na kursie dla oficerów gospodarczych w Krakowie. Od 3 maja 1920 r. do 9 września 1920 r. przebywał w Stacji Zbornej dla Zdemobilizowanych Ślązaków (w aktach z WBH jest dopisek „Akcja Plebiscytowa”). Mianowany podporucznikiem w dniu 1 września 1920 r. Od 10 listopada 1920 r. służył w 21 Pułku Artylerii Polowej (III Dyon) jako oficer kasowy. Od 21 grudnia 1920 r. przeniesiony do rezerwy. Mieszkał w miejscowości Sobówka (poczta Siedliszcze Małe), powiat Równe.

Zginął podczas Kampanii Wrześniowej w dniu 10 września 1939 r. podczas obrony Warszawy, gdzie walczył w 336 Pułku Piechoty. Pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.